Da Boès a Còi: öna hgambàda en Val Trómpia

La bella Valle Trompia, piccola valle a nord di Brescia compresa tra la Valle Sabbia e la Valle Camonica, ha una lunga storia basata principalmente sul ferro e sulla sua lavorazione. Tanti sono i paesi che la formano e tutti possono farci provare fortissime emozioni. Come?

Leggete questo articolo nel nostro dialetto e sarete trasportati in un mondo magico, il NOSTRO MONDO!

Da Boès a Còi: öna hgambàda en Val Trómpia

La nòhta Val Trómpia la gà troàt la hò cà nèle Preàlpi. L’è pohtàda pròpe en mèh àle ótre dò ‘al dé Brèha: la Val Hàbia e la Vàl Camònega, e, èl homèa mia, ma l’è grànda quasi trezentotànta chilometri quadràc.

Chi che ghè mai ‘gnìt enhé el dìh che ché ghè apéna uficìne e aria hpùrca; hügür, ché hé laùra, perchè chèsta l’è la val dèl fèr: ën dé l’alta val i minadùr i picunàa e i fàa haltà có le mine i balòc dé siderite e i portàa i minerài ën dèi fùren, ‘ndó che el maèstro el stabilìa quat fèr e quàt carbù ghèra de doprà per fa culà töt e fa haltà fò la ghisa; i panèc dé ghisa i vignìa dopràc en töte le fuzìne dé la ‘al: nàa déter i panèc e ‘ignia fò cióde, ciàf, heradüre, rehtrèi, hàpe, hpiéc, podèc, martèi… enché la val l’è püntelàda de musei che i fa ‘eder töta la laurasciù del fèr e hè hé fa mia come i ópoi e he ‘arda bè, ën tèc i cantù, he pöl nincurhìs che en Val Trómpia hé hènt mia apéna le smartelàde dèle botéghe de’ incisùr, ma ghè tac hentér che i ghe cór dré ai muc, malghe per polhà e fah öna bela maiadina e pò a’ quac bèla cisulìna, per dì dò orasciù.

Ve compagnóm, paéh per paéh, perché téc i gà argutìna de bèl che hè pöl cüntà hé.

Hè hé pàrt dé ‘n fónt, dàla città, el prim paéh che hé vèt nel vègner ënhé l’è Boès: lé ghè ël Hantuàre dé Hant’Onófre, pròpe ën hìma al mut Spina; en dèla césa ghè déter öna bèla statua dèla Madóna col pütì e i dìh che l’è del Foppa. Ghe pò ‘i afrèhc del Romanino e l’è ön pecat mìa idìi!

Tacàt a Boès ghé Conhès, endò che ghè nahìt el papa Paolo VI: la hò cà la ‘arda eh hantuàre dèla Htèla, hùra Han Vigilio, frasciù ‘ndo che hé pöl ammirà töt l’an el presepio.

Ma fermónheh en momènt, hè no hé desmentegóm de dì che ghè pò a Nàe: de bèl de éder a Nàe ghè la Piéf de la Mitria e el hantuàre de Hànta Maria, en Cónche: öna ólta lé ghéra i rèhc de Han Costànso, ma ‘n del Quatehhènt i brehà i l’ha portàt en città e i gà fàt haltà fò öna mèsa guèra.

Za che hóm a Nàe, ciapòm l’ocasiù de regordà che po’ a Caì ghè dei bèi hantuàre, hé per i muc: chèl dé Han Ròc, la Madóna dèle Fontàne, Hant’Eusébio e l’èrem de Han Giòrgio.

Ghè mia dé spaentàh hé, quan’che hé rìa a Vìla Carsìna, hé ‘et ön cancèl de fèr postàt en hìma ala rotónda, höl provinciàl: l’è el portàl dèla Val Trómpia, chèl lè, e l’è de fèr perchè i nòhc avi i gà hèmper maiàt col fèr che i tiràa fò dàle càe. E ché a Vila ghèra le fonderie dei Glisènti, che nel Nöfhènt i ghéra mitìt en pé ‘na società siderurgica cunuhìda po’ a Milà: el Francesco Glisenti el ghéra fat pò a ‘l parlamentàr, e üh le dìh che el ministro Zanardèl el ghéra portàt el re Umberto a éder le fonderie, ché a Vila.

Ma htóm mia ché a ciciarà dò ure e nóm ennàc, fin a rià al Crocevia de Lömedhàne, n’dó ché he vèt le Calchére, i füren en dóe hé cüsìa le préde e hé fàa la calhìna.

Lömedhàne el rampèga hé per i muc de la Val Gòbia e el gà tanc campanìi e ogni frasciù la ga la hò hfümadüra de dialèt: ‘Al, Càrgne, Dòh, Faidàna, Fontàna, Gombaiöl, Gazöl, Hant’Apolóne, Han Bahcià, Hunìc, Mezalüna, Montagnù, Muhnìga, Pah del Caàl, Piatüc, Piéf, Premià, Rènh, Rohàghe, Tèrmen, Villagio Gnuti.

E hé quan che nif enhé ve htüfì de éder uficìne e fudinèc ‘re ai bréc, nì hé a ardà le htèle ala spécola de Han Bernàrd e nel turnà endré fì pahà le cése, che i’è töte bèle.

‘Na ólta, prim de deentà el paéh dei perù, dei cügià e dèle pegnàte, Lömedhàne l’era el feudo dei Avogadro, come he pöl véder dala tór.

El palàh dei Avogadro, invece, l’è a Zanà, frasciù de Harèh. Saretino l’è el hantuare de Hant’Emilià dela Córna, invece en paéh, pròpe en piàsa, ghè la césa dei Hanc Faustì e Giovita, che töc i agn, en febrér, i vé onoràc con öna bèla féra: le htràde le hé fa piéne de zènt, i gnari i gira per tré dé hé le autine, i nóni i va a portà i niudì höle giohtre e le zie le hé streméh amò nel vèder el scheletro dèla cà dei mostri. Ma la ròba pié emportànt de éder, a Sares, l’è la fuzìna, col maglio.

Ön bel maglio el ghè pò a Ome, che l’è mia en Val Trómpia, ma l’è pròpe tacàt a Polàen e Briù. A Polàen ghè de na en löi, a hant’Anna, perchè da trent’agn en chèi dé lé i’è téc en fò col palio dèle óche. Ma hè hé ga òia dé fa öna hgambàda l’è bèl rià fin al hantuàre de Hanta Maria del Giogo, perchè hé vèt mia apéna chèl che ghè rehtàt del convènt, ma töt el làc de Isé, co la ho Montisola en del mèh. Tra Polàen e Briù ghè el hentér del’uf: ma ocio a mia burlà déter en de le loére (che i’è mia le roéde)!

Hè ghé coròm ‘ré al Mèla rióm a Gardù: hè la statua del Zanardèl la fóh giràda de l’ótra banda, la pöderèh sbrahà ha i tré campanìi dela césa de Han Marc, Han Carl e Han Roc. Ma le cése de Gardù i’è gnamò finìde: a Inzì ghè la piéf Han Giorgio, el hantuàre dela Madóna del Castèl, che l’è en festa töc i hetèmber, e a Magn ghè la césa de Han Martì e el hantuàre de Han Bartolomé. Ma la prima césa de eder en töt Gardù l’è el convènt dela Madóna dei Angei: l’è htàt fondàt nel Quaterhènt da han Bernardì; ghe öl en po’ de imaginasciù per vidìl come l’éra prim dèla demulisciù: n’do che adèh ghè la htràda, ‘na ólta ghèra du chiostri, perchè la césa l’era tacàda al oratóre con du bèi pórtec. La villa Bernardelli envéce l’è amò chèla, ma i l’ha dopràda per mitì en pé el Museo dèle armi.

Per na a Marché ghe ölarèh ciapà la via Madunina, mia apena perchè la porta drita ala hantèla del Quatehhènt e al hantuàre del Hehzènt, ma anche perchè chèla via lé l’era la via Valeriana, che colegàa la Val Trómpia coi camuni amò ai tép dei Romani.

Za che hè ala Madunìna hé pöl ciapà la carezöla e rià a Alé, la frasciù pié ècia del paéh, per pò rià fin a Hezöf: hè hé gà oia de ‘na ennàc a caminà he pöl rià fin a ‘n Càregn, o fin ala césa del Gölem, hè no hè h’è en giande l’è ahé rià al hagràt dela césa de Han Giàcom e vardà en zó per véder töt Marchè, co la hò césa dei Hanc Pietro e Paolo, la Part, Prevèht e la Cruh denàc al Hunclì, ‘ndo che hè pöl rià hè hé àmbia a curìga ‘re al hentér del Vandé. En’ótra frasciù de Marché l’è Bróh: apéna pahàda la césa de Han Michele he pöl catà fò hè girà a dèhtra – e fa ón polhadì ai laghèc del Lèmbro, per pò na ‘nnàc al paéh del Carneàl, Ludrì, a éder el museo etnografico, coi hò attressi dei malghéh – o tirà dric e rià a Taèrnole: ché el prim laùr bèl che hé vèt l’è Han Filaster, ‘na césa coi afrèhc del Ferramola e del Foppa che l’è pohtàda pròpe hùra el bivio per nà a Hém; la hò capèla de Han Domenico l’è ihé bèla che ‘i la ciàma “la Capèla Sistina dela Val Trómpia”. Lé a du pah ghè pò a la catedràl del fèr: el Furen fusorio. I portàa zò i minerai torefàc dale miniere e pò i’ la mesciàa col carbù per culà fò i panèc de ghisa de portà en töte le fuzìne dèla val.

E le miniere le ghéra a Pezàze, Böegn e Còi. Ma parlóm de en laùr àla ólta: prim de rià a Pezàze ghè de fermàh a Laù, ‘na so frasciù, perchè i afrèhc dèla césa de Hanta Maria Madaléna, del Hichènt, i’è atribuìc a maestri importanc e i regórda en pó chèi del convènt de Gardù e dèla piéf de Nàe.

Prim de rià a Pezàze ghè el bivio per na a Pezór, göna dèle vià che pórta en Pontònia e pò en Gölem. Riàc a Pezàze ghè de fa ön halt a Mondér, a ‘éder la tór del Medioévo. I vèci i dìh che prim’ del ventòt, quan’ che l’è gnit zó en fülmen che el gà sbatìt zó el tèt, ghera déter ön bel dipinto dela Madóna che la vardàa la piàha de Mondér; önché el ghè pié, ma i ga mitìt a pòhto bé töta la tór e i ga fat déter ön bèl museo. Ma htóm mia che tròp a bambanà, che el hóm che hif dré a hpetà töc de ciapà el trenino zalt per nà déter en dèla miniera Marzòli. I’è nac töc a idìla, pò a el vèhcof Luciano du agn fa, e chi che la l’ha mai véhta e el pènha de rimedià per capì come i faa a tirà fo el fèr dai mùc, el hé regórdeh de mia hpaentàh quan che i fa hènter i rumùr dèle mine.

Hè hé ciciàra con chèi de Pezaze, lur i hé dehmèntega mia de hügür de dì che el “Hantuàre dela Madóna de Böegn” l’è a Pezàze e mia a Böegn: el homèa en pó ön casì, mitìt zó ihé, ma ghè de haì che hè la césa l’è nahìda de fat en del cümü de Pezàze, la Madóna la htàa mai ferma, perchè quac ‘ólta la vardàa Pezàze – cóme i dih chèi de Pezaze – e quac ‘olta la hé giràa a ‘ardà Böegn, cóme i fàa parì i Bò, per ciamà i boegnéh col hò hcötöm. En chèl hantuarè ché, edificàt dòpo le aparisciù dela Madóna a ‘na cuntadìna, nel Hichènt, ghè déter tàc manüfàc bèi: el bancù dei Boscaì, che i’ra i entaiadùr dela Val Habia, en sagrestia; l’”Adorasciù dei pastùr”, donasciù del cümü de Pezaze; l’”Adorasciù dei magi”, regalàda dal cümü de Böegn, e ön bel quàder che el fa éder la Vergine dela Misericordia veneràda da ‘na fónna gueriéra, che la harès nient’óter che la nòhta Valtrómpia personificàda.

Pò a Böegn ghe n’è de laùr de éder: la tór medieval de Lodés, la centralina elètrica piö ècia de töta Brèha, la pinéta e el parco del Mèla.

Ma hè en töt chèl hgirulà ché v’ó htefàt e v’è gnit fam, fim ciapà ocasiù de dì che hè pöl mia ègner en Valtrómpia e turnà ‘ndrè hènha ìga tahtàt el formài nohtrà, le formagèle, el mél, le marmelàde nohtràne, el halàm – crüt, col pà, e còt, cola pàna – el hpiét, la polènta, i usilì e i malfàc.

Ma htóm mia che a tiràh le gùle e nóm a Còi: góm za dìt che pò a ché ghèra la miniera de siderite, ma góm mia hpecificàt che la hé ciamàa hant’Aloisio e che la ga heghetàt a funsciunà fin a trent’agn fa; önché la dèrf en ihtàt, mia apéna per faga ‘éder a chi che i’a conóh mia töc i attressi dei minadùr de ‘na ólta, ma per fa diirtì töc e rampegà cole córde e höl put tibetano.

Za nei agn Trènta, quan che la miniera la nàa amò, Còi l’era ‘na stasciù turistica ‘ndo che riàa zét da töta l’Italia per caminà höi muc, hercà i fóns, pehcà, fa ‘na giradìna en töte le cése e cisitìne, patinà o scià, en Pesséda o en Maniva. Pota, önché hè pöl mia scrìer che la hàpeh amò isé: ghè però de dì che chèi de Còi i h’è mia fac hcoragià, perchè hè la segiovia en Pesséda la ga heràt fo, lur i ga fat déter öna pista per girà còla behacàgna, come i dih chèi de Lömedàne.

Pò Marmintì, ‘na olta, el he ‘mpignìa de forehtér, che i riàa en Vaghessa per polhà, ciapà i frèhchi, fa quac caminàde n’del bóhc e ardà i fiùr. Ma pò a ‘nché l’è mia dificil ‘ncüntrà argü che gira de chèle bande che, a pè, en biciclèta, a caàl.

Tra Dòh e Ombrià, en dela césa dei Hanc Cosma e Damiano, ghe ön bel Cristo coi du hanc, del Moretto. Ma le cése e le hantèle a Marmintì i’è ihé tate che hè hé dih öna Ave Maria a töte le hantèle ‘re al htrada e ala mulatéra, quan che hè riac en fónt hé ga finit töt el rosàre! E ‘ntat che h’è finìt el rosare, h’è za bèl e riac al campohànt de Irma.

Irma el ria gnac a hic chilometri quadràc: l’è el cümü con meno perhùne de töta Brèha, ma el hé fa bèl pié de zènt ‘n ihtàt, quan che i citadini i ria hé en ferie e i fiöi dei Alpini i ria en colonia; e l’óm lahàt en fónt ala pagina perché l’è en pó come la nohta val: mia tat grant, vért e póc cunuhìt.

Laura Damiani